Czy populiści przejmą władzę w Europie?

Gazety polskie i nie tylko trąbią na alarm: rządy w Grecji przejęli populiści. Nawet „Gazeta Wyborcza” w swych analizach zwycięstwa wyborczego Syrizy odmieniała słowo na „p” przez wszystkie możliwe przypadki. Co takiego zrobiła Syriza, by zasłużyć na ten dość obraźliwy epitet?

To prawda, że Syriza obiecała umorzenie części greckich długów, jednak wielu poważnych europejskich ekonomistów nie widzi innego rozwiązania. Nawet redaktorzy „Bloomberg View”, którym z Syrizą ideologicznie nie po drodze, doszli do wniosku, że to całkiem realistyczna opcja.

Syriza obiecała też zmusić bogatych Greków do płacenia podatków. Oczywiście jest to obietnica trochę pod publiczkę, ale czy ktoś zasługuje na miano populisty, jeśli chce, by wszyscy bez wyjątku płacili należyte podatki? Syriza obiecała przeciwdziałać humanitarnej katastrofie poprzez pomoc dla najbardziej dotkniętych kryzysem. Nie wiem, ile jej w tym zakresie się uda, ale próbować, moim zdaniem, trzeba. Pytanie jednak, czy chęć prowadzenia polityki społecznej, nawet przy pustej kasie, jest objawem populizmu?

Nie chcę powiedzieć, że wszystkie plany Syrizy i jej lidera Ciprasa są w moim guście. Wielokrotnie krytykowałem polityków takich jak Gert Wilders, Nigel Farage, Beppe Grillo czy Marie Le Pen. Mam jednak wrażenie, że epitet populisty przykleja się dziś do każdego, kto przeciwstawia się rządzącej elicie i jej słusznym poglądom na wszystko. Jesteś przeciw neoliberalnej polityce gospodarczej prowadzonej przez Twój rząd – to oczywiście jesteś populistą. Uważasz, że ostatnie rządy zaniedbały problemy związane z imigracją – to jesteś populistą. Krytykujesz obecną politykę Unii Europejskiej (lub raczej jej brak) – to jesteś populistą. Najgorzej, jeśli Twoje propozycje fundamentalnej zmiany politycznego kursu mogą odnieść wyborczy sukces. Wtedy jesteś superpopulistą, bo grasz pod publiczkę, obiecując gruszki na wierzbie.

Obiecywanie gruszek na wierzbie jest jednak specjalnością większości polityków, a nie tylko populistów. Po części wynika to z tego, że rządy współczesnych państw straciły kontrolę nad przepływem kapitału i siły roboczej. Nasze przyszłe emerytury zależą w dużej mierze od Chińczyków, a nie tylko od kolejnych polskich ministrów. Przypodchlebianie się wyborcom też jest specjalnością większości polityków. Bez tego nie wygrywa się wyborów. Czy ktoś może sobie wyobrazić polityka, który idzie do telewizji i mówi, że zdanie wyborców ma w nosie?

Zdaniem znawców od populizmu – takich jak Cas Mudde czy Paul Taggard – populizm ma trzy główne cechy: niechęć do procesu politycznego, brak zaufania do elit politycznych i fetyszyzacja zwykłych obywateli lub narodu. Esencją tego jest coś, co po angielsku nazywa się anti-politics. Niestety, nie są to dla mnie kryteria jasne. Jeśli partia uczestniczy w demokratycznych wyborach, to czy można powiedzieć, że żywi niechęć do procesów politycznych? Jeśli partia organizuje demonstracje uliczne albo popiera strajki, to czy jest ona populistyczna? Przecież wolność zgromadzeń i protestów należy do podstawowych praw demokratycznych.

Czy krytyka rosnącej roli organów państwa niepochodzących z bezpośredniego wyboru – takich jak Sąd Konstytucyjny czy Bank Centralny – oznacza, że dana partia fetyszyzuje zwykłych obywateli? Czy mówienie, że Komisja Europejska decyduje o wielu naszych sprawach bez wystarczającej legitymizacji demokratycznej, jest fetyszyzacją narodu?

Oczywiście jeśli jakiś polityk agituje, że rządząca koalicja prowadzi państwo do ruiny, to oznacza to brak zaufania do elit politycznych. Jednak czasami te elity rzeczywiście prowadzą państwo do ruiny, jak to było w Grecji przez wiele lat rządów Nowej Demokracji i Socjalistów. Krytyka rządzących elit jest czymś normalnym w polityce, podobnie jak kampanie przeciwko dominującym ideologiom. Czy chcemy mieszkać w państwie, gdzie rządzą zawsze ci sami nieomylni przywódcy?

Stosowanie kryteriów naukowych populizmu do konkretnych polityków też się nie sprawdza. Silvio Berlusconi jest w książkach prototypem populizmu, choć nie czuł specjalnej odrazy do procesu politycznego, miał pełne zaufanie do elit politycznych i nie fetyszyzował szarego obywatela, wręcz przeciwnie. Jego obecny następca, Matteo Renzi, jest postrzegany jako wzór nowoczesnego polityka, a nie populisty, choć fetyszyzuje szarego obywatela, nie ma zaufania do elit politycznych i manipuluje procesem politycznym dużo lepiej niż Berlusconi.

Populizm jest dla mnie nie tyle epitetem, ile zjawiskiem obrazującym słabości współczesnej demokracji. W większości krajów Europy system reprezentacji parlamentarnej jest w kryzysie: tradycyjne partie polityczne straciły lojalnych wyborców, a wyborcy stracili wiarę w możliwość wpływania na politykę. Nowe elity polityczne atakują establishment z lewa i prawa, głosząc wiele radykalnych haseł.

Trudno powiedzieć, czy ich hasła są realne, a ich liderzy wiarygodni. Jednak w krajach, gdzie życie zaczyna być nieznośne, wyborcy dają kredyt zaufania tym nowym radykalnym i niesprawdzonym elitom. Czym to się skończy? Nie wiem. Nie wiem też, czy względny dobrobyt Polski zatrzyma falę populizmu. Jesteśmy przecież w roku wyborczym.